ESPON: een Europees PBL, maar dan anders

ESPON is een Europees programma voor onderzoek naar ruimtelijke ontwikkelingen. Het beslaat thema’s zoals sociaaleconomische ongelijkheid, verschillen in duurzaamheid en de aanpak van klimaatproblemen, en de ruimtelijke effecten van Europese regelgeving. ESPON is mede door de EU gefinancierd en levert informatie, data en handelingsperspectieven aan beleidsmakers, professionals en onderzoekers die zich bezig houden met ruimtelijk beleid. Je zou ESPON een soort Europees PBL kunnen noemen, maar dan vooral gericht op ruimtelijke en regionale ontwikkelingen.

Waar staat ESPON voor?

ESPON is geen agentschap of instituut dat in-house-onderzoek uitvoert, maar een netwerkorganisatie die kennis uit heel Europa binnenhaalt: het European Observation Network for Territorial Development and Cohesion. Dat EONTDC niet lekker bekt, is zacht uitgedrukt. Mogelijk is er daarom voor gekozen het acroniem te houden van de naam die het had ten tijde van de oprichting in 2002: het European Spatial Planning Observation Network.

Wat doet ESPON?

ESPON maakt elke zeven jaar (gelijktijdig met de EU-programmaperiode) een werkprogramma waarin het verschillende onderzoekslijnen uitzet. Het onderzoek wordt uitgevoerd via Europese aanbestedingen: ESPON maakt zogenoemde calls for tenders waarnaar coalities van onderzoeksinstituten kunnen meedingen. Ook Nederlandse onderzoeksinstituten halen onderzoeken binnen. Voor het vorige werkprogramma heeft bijvoorbeeld TU-Delft het COMPASS-project over planningsystemen getrokken en het PBL het SUPER-project over duurzame verstedelijking.

Via het ARTS-project heeft het PBL meegewerkt aan een werkwijze om de mogelijke effecten van EU-beleid in te schatten en in kaart te brengen. Dit heeft geresulteerd in een territoriale impactanalyse-tool (TIA) die het mogelijk maakt om bijvoorbeeld de geografische spreiding van effecten van nieuwe EU-wetsvoorstellen te visualiseren. Het kan bijvoorbeeld laten zien welke regio’s het meest aan de bak moeten bij een voorstel om massatoerisme te verduurzamen.

Het PBL was projectleider van het SUPER-project over duurzame verstedelijking. Hiervoor is onder andere in kaart gebracht hoe de morfologie in Europa de afgelopen twee decennia is veranderd en welke natuur- en landbouwgebieden zijn omgezet in stedelijk gebied (in Europa land take genoemd). Ook is onderzocht welke oorzaken en beleid hieraan ten grondslag hebben gelegen. Daarnaast zijn elf casestudies uitgevoerd naar landen of regio’s die maatregelen hebben genomen om urban sprawl tegen te gaan. Op de SUPER-projectwebsite is, naast alle projectrapporten en een gids voor beleidsmakers, een database te downloaden van maatregelen die worden ingezet om verstedelijking te sturen.

ESPON bedenkt de onderzoekslijnen niet geheel op eigen houtje. Beleidsmakers uit heel Europa kunnen het ESPON-secretariaat verzoeken om voor hen een onderzoek te organiseren; dit is kosteloos, op voorwaarde dat de resultaten in het beleid worden gebruikt. Mede op verzoek van Nederlandse beleidsmakers is bijvoorbeeld onderzoek uitgevoerd naar erfgoed (HERITAGE), vergrijzing in steden (ACPA) en duurzame transportinfrastructuur (STISE).

Het nieuwe ESPON2030-programma

Het nieuwe ESPON2030-programma is dit jaar van start gegaan. De call for tenders is geopend en verdeeld over acht zogenoemde Thematic Action Programmes (TAP’s), waarvan de laatste vier pas in de loop van 2023 worden uitgewerkt. Kennisinstituten kunnen hun onderzoeksvoorstellen indienen bij ESPON en zo meedingen naar een onderzoek binnen een van de acht TAP’s:

TAP 1 Climate Νeutral Τerritories

De eerste TAP heeft als doel ruimtelijke informatie te leveren over (duurzame) energieconsumptie en -productie, ecosysteemdiensten, biodiversiteit en natuurlijke hulpbronnen binnen Europa. Deze TAP zal inzicht geven in de ruimtelijke kansen en uitdagingen voor de transitie naar klimaatneutrale steden en regio's in 2050. Het streven naar meer energie-onafhankelijkheid en het uitbannen van energiearmoede horen ook hierbij.

TAP 2 Governance of new geographies

Regio’s die zich kenmerken door een economische, sociale en/of culturele dynamiek met een bijbehorende toename van complexiteit worden nieuwe geografieën genoemd. Deze regio’s worden vaak geassocieerd met snelle groei, innovatie en veranderingen in het gebruik van grondstoffen, door bijvoorbeeld de opkomst van nieuwe industrieën, verstedelijking en demografische veranderingen.
In Europa zijn er ook verschillende voorbeelden hiervan aan te wijzen. Zo heeft de opkomst van de digitale economie geleid tot de ontwikkeling van technologiehubs in steden als Dublin, Tallinn en Helsinki.

Tap 3 Places resilient to crises

TAP 3 gaat over de kwetsbaarheid van Europese regio’s voor verschillende soorten crises, zoals milieugerelateerde, economische, sociale, gezondheids- en digitale verstoringen. De vergelijkende studies onder deze TAP kunnen de kwetsbaarheid en risico's van verschillende soorten regio’s voor crises identificeren. De kennis die met deze TAP wordt opgedaan kan de regio’s in staat stellen crises te weerstaan, en wijzen op specifieke ontwikkelingsmogelijkheden om de effecten van crises beter te beheersen.

TAP 4 Perspective for all people and places

De vierde TAP zal kennis ontwikkelen over de ruimtelijke patronen van de toenemende economische en sociale ongelijkheid. Deze TAP is gericht op het ontwikkelen van een beter begrip van sociaal-economische trends en het bieden van nieuwe handelingsperspectieven voor de ruimtelijke gevolgen hiervan, met inbegrip van onder meer inclusie, ruimtelijke rechtvaardigheid, welzijn en transities.

TAP 5 tot en met 8

Voor de rest van 2023 zijn de volgende vier TAP’s al aangekondigd, maar nog niet uitgewerkt:

• Living, Working and Travelling Across Borders
• Smart Connectivity
• European Territories in Global Interactions
• Adapting to the Impacts of Climate Change

ESPON/PBL-webinars: 13 september en 27 september

Lees hier het (Engelse) verslag van het ESPON/PBL-webinar van 27 september jl.