De staat van de ruimte 2007

Nederland heeft behoefte aan nieuwe ideaalbeelden voor de ruimte

Aanleiding voor deze publicatie zijn de heftige discussies over de verrommeling van ons land die het veranderende beeld van Nederland oproept: de dozenstroop langs de snelwegen, de stedenwolken in de Randstad, de eindeloze kassencomplexen in het landschap. Inmiddels is het streven naar een 'Mooi Nederland' een van de belangrijke pijlers van het beleid van minister Cramer van VROM. Vanwege dit actuele debat staat 'De staat van de ruimte' ditmaal in het teken van het zien veranderen van Nederland. De onderzoekers doen dit aan de hand van zeven ideaalbeelden voor de ruimte die in het beleid dominant zijn: de heldere scheiding tussen stad en land, de binnenstad is het hart van de stad, gemengde buurten, stedelijke uitbreiding als 'maquette', wegen als symbool van ruimte en vrijheid, het idyllische platteland en ongerepte natuur

Tussenland maakt scheiding tussen stad en land minder zichtbaar

De heldere scheiding tussen stad en land is aan het verdwijnen, of is zelfs al verdwenen. Met name in de Randstad ontstaan stedenwolken, maar ook elders gaan steden en dorpen op in het tussenland van de volgende stad. Zo ontneemt het tussenland ons op veel plaatsen het zicht op de volgende stad.

Steden worden stadsgewesten met meerdere centra

Was de (historische) binnenstad altijd het hart van de stad, de laatste decennia hebben steden zich verbreed tot stadsgewesten met meerdere centra die hun eigen voorzieningen hebben. Deze nieuwe centra zijn nevengeschikt, en niet ondergeschikt, aan de oude binnensteden, en hebben een eigen profiel. De oude binnensteden staan steeds meer in het teken van funshoppen en uitgaan.

Geen sprake van echt gemengde buurten

Van (werkelijk) gemengde buurten is in Nederland geen sprake. De Vinexwijken zijn vooral het domein geworden van allerlei gradaties van middenklassebewoners. Lage inkomens en allochtonen blijven zich concentreren in bepaalde wijken, al neemt de segregatie van deze buurten niet verder toe. De rijke autochtonen daarentegen wonen steeds meer gesegregeerd. Ook van de schrikbeelden van getto's en gated communities is in Nederland echter geen sprake.

Steeds meer burgers wensen eigen inbreng op woonplek

Hoezeer het denken over stedelijke uitbreiding de afgelopen decennia ook is veranderd, toch worden nieuwe wijken nog steeds aangeboden als totaalpakket. Dat komt doordat het met name de projectontwikkelaars zijn die het bouwproces beheersen. Burgers hebben lange tijd baat gehad bij deze stedelijke uitbreiding als 'maquette'. Toch zijn er steeds meer mensen die liever zelf hun huis zouden laten bouwen om daarmee een kleine bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van hun stad.

Files ondermijnen de snelweg als symbool van ruimte en vrijheid

De Nederlandse snelwegen zijn in rap tempo volgelopen. Het ideaalbeeld van de weg als symbool van ruimte en vrijheid maakt in de werkelijkheid steeds vaker plaats voor fysieke en visuele congestie. De files verhinderen de doorgang en de snelle ontwikkeling van de bebouwing langs de wegen ontneemt de automobilist zijn uitzicht.

Idyllische platteland verdwijnt uit beeld

Het Nederlandse landschap is de laatste decennia aanzienlijk veranderd. Enerzijds komt dit door de schaalvergroting en de industrialisering van de landbouw, anderzijds door de voortgaande verstedelijking. Maar ook de consumptie van het landschap door de burger heeft ertoe bijgedragen. Het idyllische platteland verdwijnt uit beeld door de vele recreanten, die daarnaar juist op zoek zijn.

Mens schept steeds meer 'ongerepte' natuur

In Nederland is er de laatste decennia veel natuur bij gekomen. Het ideaalbeeld van de ongerepte natuur lijkt zelfs op veel plaatsen dicht te worden benaderd. Met de nadruk op 'lijkt', aangezien al die 'ongerepte natuur' door mensenhanden is gecreëerd. Terwijl de mens in het schrikbeeld vooral wordt gezien als de vernietiger van de 'ongerepte natuur', blijkt hij daarvan juist de schepper te zijn.

Een nieuwe werkelijkheid vraagt om een nieuwe ideaalbeeld

Aan bijna al deze veranderingen in het beeld van Nederland ligt het veranderende gedrag van de burger ten grondslag, en met name de toegenomen welvaart, de toegenomen individualisering en het toegenomen autogebruik, zo constateren de auteurs. Het is de burger die buiten de stad wil wonen of recreëren, de automobilist die de files veroorzaakt, de ondernemer die zich langs de snelweg vestigt en de boer die de schaal van zijn bedrijf moet vergroten.

Maar niet alleen illustreren de gepresenteerde ideaalbeelden de veranderingen in het beeld van Nederland, ze laten zich ook één voor één goed herkennen in het beleid en de verschillende beleidsnota's. En dat terwijl ze geleidelijk uit beeld verdwijnen of nog nimmer werkelijk in beeld zijn geweest. Dat roept de vraag op of ideaalbeelden nog steeds als wensbeeld moeten gelden, en zo ja, welke ideaalbeelden dat dan zijn. Wie een effectief beleid wil voeren, heeft in ieder geval behoefte aan een hedendaagse bril; een nieuwe werkelijkheid vraagt soms om een vernieuwd ideaalbeeld.