Methodiek voor de evaluatie van een transitie. Casus: transitie duurzame landbouw en voedingsketen

Transities kunnen worden gezien als structurele maatschappelijke veranderingen. Zij vragen tijd, vele decennia soms. Het kan dus lang duren, voordat de resultaten van een transitie echt zichtbaar worden. Om de voortgang al in een vroeg stadium te kunnen beoordelen is dus meer nodig dan het in beeld brengen van de daadwerkelijke verandering. Het gaat om een analyse van vele activiteiten van vele actoren.

In het beschreven onderzoek staan (verdere) ontwikkeling van de methodiek voor die analyse en de eerste toepassing voor de casus Nederlandse landbouw en voedingsketen centraal. Voor een overzichtelijke analyse zijn alle activiteiten in een transitieproces in dit onderzoek toegedeeld aan zes arena's. Een arena is daarmee gedefinieerd als een samenspel van activiteiten en actoren rond een bepaald onderdeel van de transitie. De structuur van arena's met hun onderlinge verbanden heeft geholpen om de relatie tussen gegevens op microniveau en inzicht op macroniveau vast te houden. Voor analyse binnen de arena's is modelinstrumentarium van het MNP-RIVM toegepast en verder ontwikkeld.

De belangrijkste resultaten in de methodische ontwikkeling zijn een systematische, kwantitatieve benadering van de betekenis van toekomstbeelden voor de transitie, de operationalisatie van krachtenveldanalyses rond actoren en de verdere detaillering van de landbouw en voedingsketen in input-output modellen; op enkele punten worden voorstellen gedaan om gebruikte methoden nog een stap verder uit te werken en te koppelen aan monitoring. De methoden zijn behulpzaam gebleken bij het genereren van een zekere maat om de voortgang binnen een arena vast te stellen. Hiermee is het mogelijk gebleken ook de interactie tussen de arena's te evalueren, hetgeen voor het voorbeeld van biologische landbouw is uitgewerkt. In het kader van transitie-evaluatie kunnen conclusies worden getrokken op het niveau van een arena en voor een bepaald onderwerp over de arena's heen. Hiermee is de basis gelegd voor conclusies op het meest algemene niveau: over arena's en onderwerpen binnen de transitie heen. Dit laatste vraagt niet zozeer meer methoden, als wel meer gegevens en meer deelanalyses.

Hoewel voor een complete inhoudelijke evaluatie van de transitie in de landbouw en voedingsketen nog onvoldoende gegevens beschikbaar waren, is het beeld ontstaan van een transitie met vele gerelateerde problemen, waarvoor steeds meer langetermijndoelen worden gesteld voor landbouw en milieu, veel minder voor de consumenten en hun voeding of de afwenteling op het buitenland. Deze probleemperceptie en doelen hebben tal van activiteiten in onderzoek (Nederland heeft relatief veel R&D op dit terrein) en praktijkexperimenten op gang gebracht. Diverse niches zijn (technisch en institutioneel) ingericht. Doorwerking in de daadwerkelijke systeemverandering hapert echter, mede doordat het toekomstbeeld op het punt van middelen (technieken en structuren) te weinig houvast biedt. Dat wordt veroorzaakt door de vele (gepercipieerde) nadelen, die naast de voordelen aan de nieuwe opties voor de lange termijn kleven. Bovendien laten krachtenveld- en actoranalyses zien, dat er nog grote weerstanden moeten worden overwonnen. Die hebben te maken met kosten van afbraak van het oude systeem en schaalvergroting van nieuwe processen, en zijn sterk afhankelijk van institutionele randvoorwaarden (onder andere internationaal).