De nitraatrichtlijn voorbij?

Op 13 december nam de Tweede Kamer het kabinetsvoorstel aan over aanscherping van het mestbeleid voor 2008 en 2009. Met deze voorstellen zal Nederland haar ambities zoals vastgelegd in het derde actieprogramma voor uitvoering van de Nitraatrichtlijn niet halen, zo blijkt uit de Evaluatie van de Meststoffenwet. Hoe kan dat, wat zijn de gevolgen en wat zijn mogelijke oplossingen? Op een symposium van MNP en Wageningen Universiteit is dit besproken.

Nitraatrichtlijn oud maar niet versleten

De Europese Nitraatrichtlijn dateert uit 1991 en heeft als doel het beschermen van oppervlaktewater tegen eutrofiëring en van drinkwater tegen nitraatverontreiniging. Deze problemen zijn sindsdien aangepakt maar nog niet opgelost. Zo ligt de gemiddelde nitraatconcentratie in het Nederlands zandgebied momenteel circa 20 mg/l boven de EU-norm van 50 mg/l. Dit komt met name door de akkerbouw. Ook wordt het steeds lastiger om maatregelen te bedenken voor de Nitraatrichtlijn die niet strijdig zijn met andere richtlijnen zoals die voor ammoniak, oppervlaktewater en klimaat.

Goede landbouwpraktijk en effectieve inzet van dierlijke mest

De Nitraatrichtlijn gaat uit van een goede landbouwpraktijk. Onderdeel hiervan is bemesting naar behoefte van het gewas en instandhouding van de bodemvruchtbaarheid. Dit betekent onder andere geen toediening van dierlijke mest wanneer het gewas er niets aan heeft en uitspoelingrisico’s groot zijn. Het huidige beleid verbiedt dit dan ook. Hierdoor zijn de akkerbouwers steeds terughoudender om dierlijke mest af te nemen van de veehouders, waardoor met name varkenshouders toenemende problemen hebben om dierlijke mest goedkoop kwijt te raken.

Nitraatprobleem Noord-Brabant en Noord Limburg hardnekkig

Als het beleid de hoeveelheid stikstof die akkerbouwers in 2009 mogen gebruiken zou korten met 10% ten opzichte van 2006 (conform het huidige beleid voor de andere teelten), dan zou de gemiddelde nitraatconcentratie 5-10 mg/l boven de EU-norm uitkomen. In het onlangs aangenomen beleid worden echter niet alle teelten op zandgrond gekort en zouden de effecten tegen kunnen vallen. Bovendien zal met name in Noord-Brabant en Noord Limburg de nitraatconcentratie gemiddeld minstens 30 mg/l te hoog blijven.

Verdergaande korting stikstofgebruiksruimte raakt vooral specifieke telers

Een generieke korting van de stikstofgebruiksruimte met 10% in de akker- en tuinbouw in 2009 vergt wel maatregelen van de agrarische ondernemers maar leidt uiteindelijk niet tot verlies van opbrengst en inkomen. Bij kortingen van 20% of 30% in de akker- en tuinbouw op zand krijgen vooral de groenten- en bollentelers met lagere financiële opbrengsten te maken. Dit komt ook doordat de kwaliteit van groenten en bollen achteruitgaat. De totaal geschatte schade voor de akker- en tuinbouw op zand bij een korting van 30% is circa 4 miljoen euro per jaar. Dit bedrag is onzeker maar klein vergeleken bij de jaarlijkse kosten van 200 miljoen euro voor mestafzet en 150 miljoen euro voor (onder meer) stikstofmaatregelen bij de drinkwaterbereiding uit grond- en oppervlaktewater.

Kosteneffectieve oplossingen vergen vakmanschap en samenwerking

Vervangen van kunstmest door dierlijke mest vereist durf en vakmanschap om de stikstof beter te benutten. Daarbij speelt ook behoud van bodemvruchtbaarheid op de lange termijn een rol. Om mineralen beter te benutten kan ook aan betere dier- en plantenvariëteiten worden gedacht. Bij het halen van de nitraatdoelstelling hebben melkveehouderij en akkerbouw elkaar nodig. Voor akkerbouwers op zand is het onmogelijk om en aan de 50 mg/l te voldoen en goede opbrengsten te halen. Daarmee wordt de kans verkleind dat de derogatie van 250 kg per ha stikstof uit dierlijke mest voor melkveehouders verlengd wordt. De melkveehouders op zand zitten dichter bij de nitraatnorm maar lijken meer mogelijkheden te hebben om de stikstofefficiëntie te vergroten en de nitraatuitspoeling te verkleinen zonder hoge kosten.

Nieuwe kansen voor duurzame mestverwerking?

Volledige verwerking van dierlijke mest tot kunstmest, energie (biogas uit vergisting) en schoon water is technisch mogelijk. Door de hoge prijzen van energie en kunstmest zijn er nu meer kansen om mestverwerking kostendekkend te maken dan in de jaren negentig. Daarbij moet wel bedacht worden dat kunstmest uit dierlijke mest niet zonder meer een besparing op kunstmestgebruik is. Immers door het grootschalige gebruik van geïmporteerd veevoer, hebben mineralen in dierlijke mest hun oorsprong in kunstmestgebruik elders. Ook zijn er zorgen over de duurzaamheid van biomassateelt voor co-vergisting omdat deze concurreert met de productie van bijvoorbeeld veevoer. Gegeven deze kanttekeningen lijkt mestverwerking vooral duurzaam als alle grondstoffen en reststoffen voor mestverwerking en vergisting zoveel als mogelijk lokaal worden gemaakt en afgenomen.

Nitraatrichtlijn blijft een opgave in de komende jaren

De landbouwsector snakt naar verlossing van de Nitraatrichtlijn. Gezien bovenstaande problemen is het echter waarschijnlijk dat de Europese Commissie in maart kanttekeningen zal plaatsen bij het huidige voorstel en de aanstaande rapportage over de milieueffecten. Een vierde actieprogramma met een nog onbekende derogatie zullen een nieuw beroep doen op nog betere stikstofbenutting in de Nederlandse landbouw.