Werken aan transformatie: Reflectie op programma Agenda Stad

In dit VU/PBL-onderzoek gaan wij niet zozeer in op de aanpak zelf, maar belichten we de werkwijze als vorm van bestuurlijke vernieuwing binnen de Rijksoverheid. Agenda Stad is bij uitstek een programma waar we inzichten op kunnen doen over de zoektocht naar de rolinvulling van de Rijksoverheid in maatschappelijke transformatie. Anders gezegd, Agenda Stad biedt een podium  waar het ‘doen van transformatief beleid’ nieuwe inzichten oplevert  over de uitdagingen die het werken aan transformatie met zich meebrengt. 

Ervaren spanningen bij Agenda Stad

De uitdagingen die in het onderzoek naar voren kwamen bij de betrokkenen van Agenda Stad komen voort uit de  spanningen die er zijn tussen de experimentele en lerende aanpak én de normen, standaarden en routines binnen de overheid zoals die er nu zijn. Voorbeelden hiervan zijn: . 

• Een spanning tussen het werken aan nationale beleidsagenda’s  versus het creëren van lokale oplossingen. Het programma Agenda Stad heeft een unieke positie tussen verschillende nationale departementen en lokale beleidsniveaus. Hierdoor heeft het programmamandaat om via bestuurlijke innovatie doorbraken te creëren  en anderzijds om lokale oplossingen te realiseren  voor stedelijke transitieopgaven. 
• Een spanning tussen enerzijds de noodzaak om verantwoording af te leggen met concrete, meetbare resultaten, en anderzijds de behoefte om een experimentele, flexibele werkwijze te behouden waarbij niet alleen de resultaten maar ook de lessen tellen. 
• Een spanning tussen de noodzaak om resultaten politiek relevant te maken en onder de aandacht te brengen, en anderzijds om ruimte te creëren om binnen het programma experimenteel te werken zonder voortdurende politieke inmenging.

Rollen in Agenda Stad

Het programma slaagt erin om uitdagingen het hoofd te bieden door verschillende rollen te vervullen. Dit zijn de rol van transitie intermediair, waarbij bruggen worden geslagen tussen overheden onderling en maatschappelijke partijen; de rol van beleidsinnovator, waarbij beleidsinnovaties in een beschermde omgeving worden ontwikkeld en in de praktijk gebracht; en de rol van institutionele vernieuwer, waarbij wordt gewerkt aan het institutionaliseren van de experimentele werkwijze, maar ook van de resultaten en lessen uit het programma binnen de (Rijks)overheid. 

Randvoorwaarden voor een transformatieve overheid

De zogenaamde Dealaanpak van Agenda Stad kan op verschillende punten effectiever ingezet worden om de aanpak van stedelijke transitieopgaven via een innovatieve en experimentele aanpak te ondersteunen en versnellen. De randvoorwaarden daarvoor liggen deels binnen de invloedssfeer van programma Agenda Stad. En deels ook bij het ambtelijk bestuur en het netwerk dat de randvoorwaarden creëert voor een verankering van interbestuurlijk en experimenteel bestuur bij de Rijksoverheid. Het onderzoek benoemt de mogelijkheden die elk van deze drie partijen hebben om strategischer vorm te geven aan een transformatieve overheid. Goed samenspel is nodig om in gezamenlijkheid, met bijdragen vanuit verschillende geledingen, toe te werken naar een vakkundige omgang met transformatie vraagstukken.